Рецензия на мою книжку с позиций либерально атеистического национализма
("на капыл маркіза дэ Сада" - "наподобие маркиза де Сада") (по-белорусски)

Сетевой, видимо, журнал
НЕВІДОЧНАЕ МЕСТА
віртуальны рупар касмапалітычнай культуры


Макс Шчур
"БОЖА, ЦАРА ХРАНІ"
(Ю.Шевцов. «Объединённая нация. Феномен Беларуси»)


Безумоўна, Ю.Шаўцоў, на мой погляд, шмат у чым маю рацыю—але ён памыляецца ў адным, прычым у самой назве сваёй кнігі: Беларусь, магчыма, і ёсьць фэномэнам, але ні ў якім разе не аб’яднанай нацыяй. Паспрабую выказаць некалькі сваіх заўвагаў і меркаваньняў наконт таго, чаму аўтар выдае жаданае за сапраўднае. Па-першае, нельга не заўважыць у яго пэўнай прафэсійнай дэфармацыі: на супольнасьць ён пазірае выключна вачыма палітэканома. Пры гэтым, палітыка й эканоміка рэчы ўзаемаабумоўленыя, але не ідэнтычныя: эканамічны лад дзяржавы вызначаюць хутчэй папярэднія генерацыі, тым часам як палітычны (у дэмакратычнай дзяржаве)—тыя, хто жыве тут і цяпер. І мэтай палітычнага ладу ёсьць ня проста біялагічнае выжываньне, геапалітычная бясьпека й матэрыяльны дабрабыт, але й стварэньне ўмоваў для разьвіцьця кожнага паасобку. Аднак гэтая пэрспэктыва—назавем яе экзістэнцыяльнай, онталагічнай ці індывідуалісцкай—аўтарам у разьлік папросту не бярэцца. Ствараецца ўражаньне, што, паводле Шаўцова, індывідуальныя лёсы ў гісторыі дзяржавы адыграюць тую ж ролю, што й выключэньні ў пацьверджаньні агульнага правіла (гэтак, і чарнобыльцы хвалююць яго перадусім як дэстабілізацыйны фактар у жыцьці дзяржавы). Цяперашні посьпех беларускай эканамічнай мадэлі для яго—выдатны вынік, і зусім ня важна, коштам якіх індывідуальных ахвяраў і зламаных лёсаў ён дасягнуты. Гэтая тыранія большасьці над меншасьцю ў імя фізічнага выжываньня большасьці, якая прэзэнтуецца ўладай як “дэмакратыя” і якая дарэчная хіба толькі на вайне, палягае ў падмурку эканамічнага дзяржаўніцкага мысьленьня Лукашэнкі, якое і Шаўцоў, і сам Лукашэнка прэзэнтуюць як гэткі гуманістычны, “цэнтралізаваны” бацькоўскі клопат пра свой вечна пубэртальны народ. Таму няма дзіва, што кніжка Шаўцова выглядае як апалогія Лукашэнкі—хаця яна ёю, у прынцыпе, быць не імкнецца. Ужо ў самым пачатку Шаўцоў ставіць мэту: не займацца асобай (у дадзеным выпадку—Лукашэнкам), а эканамічна-палітычнымі абставінамі яе ўзьнікненьня й дзейнасьці. У выніку “Лукашэнка” (зразуметы цяпер ня як канкрэтная гістарычная асоба ці пагатоў праблема, а як гэткі зборны Гобсаў Левіяфан беларускага грамадзтва, які непазьбежна стварыўся ў выніку яго постсавецкага разьвіцьця) атрымліваецца надзвычай лагічным і ўстойлівым. Недахопы лукашэнкавай палітыкі крытыкуюцца мімаходзь, амаль незаўважна—перадусім, гэта “недастаткова чульлівая” пазіцыя дзяржавы ў чарнобыльскім пытаньні, нядоўгатэрміновасьць вынікаў захаваньня беларускай буйной прамысловасьці, і як вынік—супярэчлівы характар арыентацыі на інтэграцыю з Расеяй, якая выгадная для разьвіцьця прамысловасьці ў самой Расеі, тым часам як Беларусі не прапаноўвае нічога радыкальна новага, калі толькі не лічыць уцягненьня ў сфэру расейскіх зьнешнепалітычных інтарэсаў і нутрапалітычных праблемаў. Прычына такога мала, на маю думку, крытычнага стаўленьня—у нейкім апрыёрным апраўданьні самой “бацькоўскай” ролі кіраўніка дзяржавы, якая разглядаецца як выключна пазітыўная, і зусім не разглядаецца як тармазны фактар у будучым сталеньні й асамастойваньні “дзіцяці”.

Наогул, у мадэлі Шаўцова ўлічваюцца дзьве галоўныя вобласьці: эканоміка і (!) рэлігія. Месца ўласна палітыцы ў класічным, арыстотэлеўскім разуменьні гэтага слова ў ёй як бы й няма—яна ёсьць толькі вытворнай дзьвюх згаданых сфэраў, сфэры эканамічнай і сфэры рэлігійнай. Апошняя ў Шаўцова ёсьць гэткім займеньнікам сфэры асабістай: Богу богава, кесару кесарава. Гэтая рэлігійная сфэра ў Беларусі ёсьць сфэрай выбару між “трыма касьцёламі”, “двума цэрквамі” й “адзіным” неапратэстантызмам. Галоўная выгада мультыканфэсійнасьці й сьвецкасьці беларускай дзяржавы палягае нібыта не ў самой па сабе сьвецкасьці, а ў тым, што пры такіх умовах неапратэстантызм у пэрспэктыве набірае найбольшую колькасьць ачкоў, а пры зьбліжэньні з Расеяй атрымлівае (праўда, разам з каталікамі) магчымасьць экспансіі на ўсю рускамоўную прастору. Альтэрнатыўная мадэль нібыта нясе з сабой нарастаньне міжканфэсійнай напружанасьці, “замкнёнасьць у клетцы” “прымітыўнага ўсходнеэўрапейскага нацыяналізму”, нават апраўданьне “нацыстычных” плыняў нацыянальнага руху—але ўсё гэта, паводле Шаўцова, у традыцыйна талерантнай і антынацысцкай Беларусі немагчыма, і дзякуй Богу. Шаўцоў нават адкрыта ставіць пытаньне: мова альбо вера, і такое ўражаньне, што абірае менавіта веру, то бок, “унівэрсальную” рэлігійную сьвядомасьць (якая стаецца падмуркам нацыянальнай) надакор “прымітыўнай” сьвядомасьці культурна-этнічнай (дадамо: альбо грамадзянскай). Уласна грамадзянская сьвядомасьць застаецца рэдукаванай на “тутэйшасьць”, зразуметую як мастацтва выжываньня ў постсавецкіх і постчарнобыльскіх умовах. Цудоўная карцінка. Нават Чарнобыльская катастрофа ў такім кантэксьце набывае ранг “кары гасподняй”, параўнальнай зь біблейным патопам, і дае беларускаму грамадзтву маральнае права ацэньваць культурныя каштоўнасьці іншых грамадзтваў. Але як наконт тых, для каго грамадзкія каштоўнасьці дэмакратычнай сьвецкай дзяржавы зьяўляюцца яшчэ больш унівэрсальнымі, чымся ідэі рэлігійнага экумэнізму й хрысьціянскага гуманізму? Як наконт неправаслаўных атэістаў? Як наконт моладзі, якая не ідзе й не зьбіраецца ісьці ў малельныя дамы? Як наконт тых, для каго асоба грамадзяніна ёсьць сапраўднай каштоўнасьцю, безуважна да ступені ягонай грэшнасьці й гатовасьці ў ёй пакаяцца?

Перадусім, ані праваслаўе, ані каталіцтва, ані так званы неапратэстантызм ня могуць быць эрзацам грамадзянскай сьвядомасьці—аднак апошні ў частцы Беларусі насамрэч ім зьяўляецца, і гэта бясспрэчна. І сам Шаўцоў ускосна паказвае на “апалітычнасьць” беларускіх (ці то беларуска-ўкраінскіх) баптыстаў. Як казаў у размове са мной беларускамоўны прадстаўнік адной менскай пратэстанцкай царквы: калі яны пратэстанты, дык дзе ж іхныя пратэсты? У гэтай фразе, на жаль, шмат праўды: неапратэстантам на Берасьцейшчыне (якіх ня трэба блытаць з традыцыйнымі пратэстантамі ў Галяндыі, Швайцарыі, Швэцыі, Нямеччыне з характэрнай для іх высокай ступеньню грамадзянскай сьвядомасьці) сапраўды ўласьцівая надзвычайная палітычная пасіўнасьць, якая паходзіць ужо зь іхнай культурнай нявызначанасьці: хто яны—беларусы? украінцы? яцьвягі? Як берасьцеец і зямляк Шаўцова, я зь дзяцінства ведаў даволі шмат прадстаўнікоў гэтай канфэсіі ў сваім атачэньні—гэтаксама як і пазьней у Менску. Скажу адно: для мяне, як для нехрысьціяніна, “неапратэстант” ёсьць сінонімам правінцыйнасьці, затурканасьці й абмежаванасьці ў палітычнай і інтэлектуальнай сфэрах—пры пэўных неаспрэчных вартасьцях у сфэры маральнай і эканамічнай. Неапратэстантызм адкрыта й цынічна паразітуе як на беларускай “тутэйшасьці” (якую я, у адрозьненьне ад Шаўцова, разумею не як грамадзянскую сьвядомасьць, а як адсутнасьць такой), гэтак і на недахопах ды праблемах традыцыйных беларускіх канфэсіяў. Яшчэ й таму я, у адрозьненьне ад Шаўцова, не магу быць у захапленьні ад існага кірунку разьвіцьця Беларусі толькі з той прычыны, што гэты кірунак спрыяе пашырэньню якіхсьці нібыта “унівэрсальных” каштоўнасьцяў, пад уплывам якіх людзі пераўтвараюцца ў рахманы статак, дзе праявы індывідуальнага меркаваньня, нязгоды ці крый бог непаслухмянасьці сустракаюцца з катэгарычным непрыняцьцем з боку гэтага статку. На падставе такой грамады дэмакратычная супольнасьць ніколі ня ўзьнікне. Аднак, наколькі я разумею, стварэньне дэмакратычнай дзяржавы ў Беларусі—гэта зусім ня тое, што турбуе сп. Шаўцова, які спрытна знаходзіць у сьвецкім жыцьці беларусаў “аддушыну” хрысьціянства зь ягонымі “унівэрсальнымі” для кагосьці каштоўнасьцямі, для кагосьці падробкамі гэтых каштоўнасьцяў. Магчыма, прафэсійная дэфармацыя сп. Шаўцова ёсьць толькі ягонай асабістай ідэялагічнай дэфармацыяй? У кожным разе, ня толькі як не-тутэйшы беларускі патрыёт, але і як атэіст на капыл маркіза дэ Сада, вымушаны заявіць: так, сытуацыя вельмі падобная да той, якую Шаўцоў апісвае ў сваёй кнізе (хоць і, заўважце, амаль без спасылак: некаторыя фразы проста змушаюць зьдзіўляцца, адкуль у аўтара бярэцца пэўнасьць у іх аб’ектыўнасьці), але сэнс палягае ў тым, каб зьмяніць гэтую сытуацыю, а не сьпяваць на яе апартунісцкую асанну.

Рэлігія, як і дыктатура, пазбаўляе нас аднаго—фантазіі. Кніга Шаўцова не пазбаўленая фантазіі што да далейшых сцэнароў разьвіцьця сытуацыі, але пазбаўленая ілюзіяў, і ймкнецца пазбавіць гэтых ілюзіяў чытача. У гэтым ейны плюс (як навуковай працы—нягледзячы на згаданыя недахопы) і адначасова мінус (як кнігі, прысьвечанай больш шырокаму чытачу). Перадусім, гэта ілюзіі наконт каштоўнасьцяў шараговага беларуса, уласьцівыя дэмакратычнай апазіцыі, якая імкнецца бачыць у беларусе перадусім Чалавека зь ягонымі правамі, а ня толькі гістарычна й канфэсійна дэтэрмінаванага постсавецкага насельніка забруджаных тэрыторыяў. Тут Шаўцоў бліжэйшы да праўды, і няма дзіва: у сучаснасьці згаданыя каштоўнасьці ў вельмі значнай ступені фармуюцца дзяржаўнай прапагандай, з блаславеньня афіцыйнай праваслаўнай царквы й пры абыякавасьці “неапратэстантаў”. Рэлігія, як і дыктатура, традыцыйна імкнецца дыктаваць нам, хто мы ёсьць, пазбаўляючы нас свабоды абіраць уласную тоеснасьць—замест гэтага яна прапаноўвае нам пэўнасьць у духоўным жыцьці, гэтаксама як дыктатура прапаноўвае якую-ніякую пэўнасьць у жыцьці сацыяльным. Менавіта фантазія ёсьць найбольш небясьпечнай як для дыктатуры, так і для рэлігіі—маўляў, ня трэба фантазіяў, ня трэба “ідэялагічна матываваных” палітычных рашэньняў, трымаймася існых традыцыяў. Дыктатура Лукашэнкі пазбавіла нас усіх фантазіяў аб свабодзе й дэмакратыі (ня кажучы ўжо пра беларускасьць ці Балтыйска-Чарнаморскі зьвяз) і прапанавала нам пэўнасьць сёньняшняй нібыта і сваёй, але ў першую чаргу ўсё-ткі ягонай, а ня нашай дзяржавы. Я б ня стаў з гэтага рабіць высновы, што беларусы—рэлігійны народ. Хутчэй, гэта народ без фантазіі. Ужо сама няздольнасьць уявіць сабе на месцы Лукашэнкі некага іншага ёсьць гэтага доказам. У сучаснай Беларусі могуць пачуваць сябе добра толькі такія пазбаўленыя фантазіі людзі.

Дзяржава без сістэмы каштоўнасьцяў, на якіх грунтавалася б яе ідэялогія—нонсэнс. У выпадку беларускай дзяржавы гэтыя каштоўнасьці—выключна сацыяльныя, а ўсе астатнія каштоўнасьці, у тым ліку духоўныя, прысьцябаныя да іх самым празрыстым спосабам. Тут Шаўцоў прапануе карысную зьмену: ролю маральнага, “гуманістычнага” абгрунтаваньня існаваньня беларускай дзяржавы павінен згуляць Чарнобыль. Праўда, гэтая рэарыентацыя крыху разыходзіцца з палітыкай сучаснай беларускай улады: куды прасьцей карыстаць з ужо існых дачарнобыльскіх традыцый і эксплюатаваць рэторыку вялікай перамогі, славянскай еднасьці й супрацьстаяньня заходняму імпэрыялізму. Але і ў выпадку прапанаванай Шаўцовым зьмены ў цэнтры постчарнобыльскай сістэмы каштоўнасьцяў апынуўся б чалавек-маса, зразуметы па-хрысьціянску як слабое цела, якое пакутуе праз свае грахі, а мэтай такой канцэпцыі сталася б калектыўнае “ўратаваньне”. Ані такая канцэпцыя ня ёсьць падмуркам дэмакратычнай дзяржавы—што яшчэ не азначае, што такая дзяржава ў Беларусі прынцыпова немагчымая. Але сказаўшы А, скажам і Б: будаваць у Беларусі дэмакратычную дзяржаву ў інтарэсах адной толькі меншасьці ня мае сэнсу—усё адно яна доўга не пратрывае. Таму пакуль беларусы ў сваёй бальшыні не адчуюць неабходнасьці чыста палітычных, “ідэялагічна матываваных” пераменаў, не адчуюць патрэбы “людзьмі звацца”, дэмакратычная Беларусь застанецца толькі марай апазіцыі. Спадзяваймася, што далейшае эканамічнае і геапалітычнае разьвіцьцё разам з прарасейскай палітыкай Лукашэнкі не пазбавяць нас магчымасьці стварэньня такой дзяржавы.


© Макс Шчур, 2006